धरणीधर र कृष्णप्रसादलाई उनकै थलोमा सम्झँदा
-डा. तुलसी भट्टराई
तीन दिनअघि
जीवनचन्द्र कोइरालाले दुम्जाको एउटा कार्यक्रममा सहभागी हुन जानुपर्ने
कुरा फोनबाट भनेका थिए । त्यसै अनुरूप २०६३ माघ २४ गते बिहान सात बजे
नयाँबानेश्वरमा पुगेँ ।
धरणीधर
जयन्ती मनाउन दुम्जा पुग्ने कुराले मलाई तानेको हो । ‘दुम्जा’
भन्नेबित्तिकै कोइरालाहरूको मूलथलो । दामोदरका सन्तानहरूको मूल केन्द्र ।
नेपालको राजनीतिक क्षेत्र र वृत्तमा चर्चित कोइरालाहरूको पुख्र्यांैली थलो
दुम्जा । मलाई धेरै अघिदेखि त्यो थलो पुग्ने इच्छा थियो ।
बनेपाको
बसमा चढियो । प्राध्यापक केदार न्यौपाने, डा. कुलप्रसाद कोइराला,
ज्ञानुवाकर पौडेल, दीपक श्रेष्ठसमेत भएर बनेपा पुग्यौं । केहीबेर पर्खिएर
माइक्रोसेवाबाट धुलिखेलको बीपीमार्ग थालनी चोक पुगियो । रमणीय धुलिखेल
वरपर आँखा दौडाउँदै काभ्रे भन्ज्याङबाट पल्लापटि लागियो । पात्लेडाँडास्थित
हनुमान उच्च माविको सुन्दर भवन हेरेपछि केही बेरमा पाँचखालको विशालफाँट
देखियो । केदार सरले नेपालको भौगोलिक सुन्दरताबारे निकै राम्रो बयान
गर्दैथिए ।
‘भकुण्डेबेसी’
लेखिएको बोर्ड देखेर म झसंग भएँ । केही समयअघि यो ठाउँ राष्ट्रिय–
अन्तर्राष्ट्रिय चर्चामा आएको थियो । यस ठाउँमा ठूलै नरसंहार भएको हो ।
द्वन्द्वको त्रासदी पीडाबाट मुक्त हुन लागेको ‘भकुण्डेबेसी’को त्यस दिनको
कोलाहलमय रात दिनहरू स्मरण गर्दै अघि बढेँ । प्रकृतिको अनुपम सौन्दर्य
वरिपरिका होचा थुम्के हरिया डाँडाका बीचको विशाल फाँट । बजार– विकास हुँदै
गएको ठाउँ ।
दाप्चा पुल
पुगेर दाप्चा डाँडो–भन्ज्याङ्तिर हेरेँ । उहिल्यै अर्थात् वि.सं. १९८० मा
मेरा हजुरबा पं शिवनिधि ताप्लेजुङदेखि पदयात्रा गर्दै आउँदा दाप्चामा दुई
दिन बस्नुपरेको कथा उहाँबाटै सुनेको थिएँ । त्यसबेला पनि हजुरबाहरूलाई
सुरक्षा निकायले रोकेको थियो । खाजा सामल सकिएका कारण उसिनेको आलु खाएर
दाप्चामा दुई दिन बिताएको रोचक सन्दर्भ उहाँबाट सुनेको हुँ ।
केहीबेरमै
रोसी–दाप्चा दोभान पुगेर रोसी किनारैकिनार नार्के दाउन्नेहुँदै मंगलटार
पुगियो । यो ठाउँ पनि निकै फाँटिलो र रसिलो रहेछ । प्राय ः रोसी किनारका
गाउँफाँट बेसी उर्वरा रहेछन् जस्तो लाग्यो ।
“सोल्टिनी कान्छी क्या सारो राम्री सिंगापुरे लुगी र चोलीमा,
अल्लारे ठिटो भुतुक्कै भयो कान्छीको मीठो मुस्कान र बोलीमा”
क्यासेट घन्किरहेको छ । माइक्रोको कुदाइसँगै गीतको झंकार सुनिँदैछ ।
अल्लारे ठिटो भुतुक्कै भयो कान्छीको मीठो मुस्कान र बोलीमा”
क्यासेट घन्किरहेको छ । माइक्रोको कुदाइसँगै गीतको झंकार सुनिँदैछ ।
महाभारत
शृंखलाबाट झरेका खहरेले धेरै ठाउँका फाँटिला र उर्वरा ब्याँसी बगर बनाएको
देखियो । वनजंगल मासिँदा यस्तो भएको हो भनेर एकछिन चर्चा ग¥यौँ र मान्छेले
आफैँ आफ्नो विनाश गर्दैछ कसले रोक्ने ? भूक्षय नेपालको महामारी भएर बढेको छ
।
प्राय ः
नदी, खोला, खोल्साहरू मानिस– पशुपंक्षीलगायत सम्पूर्ण उद्भिज नै मानवका
निम्ति वरदान हुन् । तर भूक्षयका कारण बाढीपहिरोका रुपमा चाहिँ अभिशाप
बन्ने गर्छन् । ‘वरदान’ पनि कहिलेकाहीँ अभिशाप बनेका पूरा कथा थुप्रै छन् ।
अरूको टाउकामा हात राखेर भस्म पार्ने वरदान पाएको भस्मासुर आफ्नै टाउकोमा
हात राख्ता भष्म भएको कथा छ । आजका मानिसले क्षणिक लाभ र सुखका लागि
भविष्यको पुस्तासमेत समाप्त पार्दैछन् ।
“दाजुलाई थाहा छ— यस रोसी खोलाको कथा ।” कुलप्रसादजीले रोसी वृत्तान्त सुनाउन थाले ।
उहिल्यै
फुलचोकी चुचुरोमा पहिलोपल्ट ठूलो पानीको मूल फुटेछ । वरपर कतै, पानी थिएन ।
अनि पाटनका राजा र पनौतीका राजाका बीच त्यो पानी आफ्नोतिर लैजाने
होडबाजीमा झगडा भएछ । दुवै राजा तरबार झिकेर आक्रमण गर्न लागेका बेला
फूलचोकी माई प्रकट भएर भनिछन्— तिमीहरू झगडा नगर । बरु मलाई तिमी दुईमध्ये
सुन र चाँदी मिसाई बनाएको माला जसले पहिले ल्याएर चढाउँछ, म त्यतैतिर यो
मूल बगाइदिनेछु । माईको यो भनाइ सुनेर अनि दुवै राजा फर्किएछन् ।
पनौतीका
राजाले तुरुन्तै तोरीको र मूलाको फूल मिसाएर माला तयार पारी देवीलाई चढाउन
लगेछन् । देवी प्रसन्न भएर पनौतीतिर पानी बगाइदिइन् । पाटनका राजाले चाहिँ
सुन र चाँदीको कलात्मक माला बनाउन थाल्दा ढिलो गरेर अर्को दिनमात्र पुगेछन्
। देवीले भनिछन्— तिमीले माला ल्याउन ढिलो ग¥यौं पनौतीका राजालो माला
चढाइसके । त्यसकारण पानी त पनौतीतिर बगिसक्यो । त्यसपछि राजाले रिसाएर
देवीलाई समेत गाली गरेछन् ।
राजाले रिस
अर्थात् ‘रोष’ प्रकट गरेका कारण त्यस बगेको पानीको नाम ‘रोषमती’ भयो । पछि
अपभ्रंश हुँदै ‘रोसी’ नाम रुढ हुन पुगेछ । अनि साँच्चै नै रोसी– रोषमती
नै हो । यसले कति प्राणी, मानिस, घरखेत बगाएको होला ? त्यसको कुनै लेखाजोखा
छैन । कस्तो लाग्यो त दाइलाई यस रोसीको कथा ।” कथा बडो रोचक छ, भनेर केदार
सर र दीपक भाइले समेत एकैचोटी सहमति जनाएका थियौँ ।
हामीहरू
बाह्र बजे ‘बालुवा’ भन्ने गाउँमा पुग्यौं । कुशेश्वर गा.वि.स.को दुम्जा
क्षेत्रमा पर्ने एउटा सानो गाउँ । दीपक श्रेष्ठले आफ्नो घर अर्थात् पिता
रामकृष्ण श्रेष्ठको घर पु¥याए । भोजनपछि केही बेर आराम गरेर कार्यक्रम
स्थल— धरणीधर स्मृति पुस्तकालय (देवीस्थान नि.मा.विद्यालय) को प्रागंणमा
पुग्यौं । साढे एक बजे कार्यक्रम सुरु भयो । दीपक श्रेष्ठको सभापतित्वमा
सम्पन्न कार्यक्रमका विशिष्ट अतिथिहरू डा. तुलसी भट्टराई, डा. कुलप्रसाद
कोइराला, प्रा. केदार न्यौपाने र ज्ञानुवाकर पौडेल थिए ।
घननाथ
नेपालको मन्तव्यसँगै छयासी वर्षे उदयानन्द कोइरालादेखि बाह्रवर्षे कुमारी
दोङ सम्मका करीव दुई दर्जन कविले कविता सुनाएका थिए । लीलाविक्रम रायमाझी र
रूपक श्रेष्ठको कविता निकै चाखलाग्दा थिए । त्यस्तै नारायण दुम्जाली, विमल
पौडेल, शान्ता थापालगायत सहभागी कवि थिए ।
नेपाल हाम्रो धन सम्पदा हो नेपाल हाम्रो वनसम्पदा हो,
नेपाल हाम्रो बुझ मानदा हो नेपाल हाम्रो बुझ ज्ञानदा हो ।”
नेपाल हाम्रो बुझ मानदा हो नेपाल हाम्रो बुझ ज्ञानदा हो ।”
जनजागरण एवं जनचेतनाका प्रतीक सुधारवादी कवि धरणीधरको जन्म क्षेत्र र पुख्र्यौली थलोमा पुगेर उनको ११४ औं जन्मजयन्ती मनाउँदै थियौँ ।
वि.सं.
१९४९ माघ २४ का दिन माता पुण्यमाया र पिता अवन्तीनाथ कोइरालाका पुत्रका
रूपमा जन्मिएका धरणीधर आफ्ना हजुरबा पूर्णानन्दको संरक्षणमा हुर्किएको कुरा
जानिफकारहरू बताउँछन् । न्वारानको नाम धनपति र घरको बोलाउने नाम भरत भए
पनि उनी पछि गएर धरणीधर नामले प्रख्यात बने ।
उनले
बनारसमा अध्ययन गरेका र गान्धीको प्रभाव ग्रहण गरेका कारण नेपालभित्र जागिर
नपाएर दार्जिलिङतर्फ जानुप¥यो । दार्जिलिङमा करिव तीन दशक शैक्षिक सेवामा
बिताएका धरणीधरले २००७ को क्रान्तिको पृष्ठभूमि तयार पार्न ठूलो योगदान
दिएका थिए । “नेपाल, तिम्रो मुहुडा हँसिलो देखेर पक्कै अब मर्न आँटेँ ।”
धर्म,
संस्कृति र चरित्र निर्माणका साथै आध्यात्मिक चिन्तन र विचारका माध्यमबाट
जनतालाई जगाउनु उनका रचनाको लक्ष्य देखिन्छ । मानवता, स्वतन्त्रता, मानवीय
मूल्य र आदर्शको रक्षाका निम्ति उनले काम गरेका थिए । त्यस कार्यक्रममा
समाज सुधारक कवि धरणीधरका बारेमा निकै धेरै चर्चाहरू भएका थिए ।
“लुछाचुँडीले अघि बढ्न दिन्न काटो छिनोले अब केही हुन्न ।” युगीन कविताका स्रष्टा धरणीधरको २०३६ माघ २९ का दिन मृत्यु भएको थियो ।
यिनै
धरणीधरको सम्झना गर्दै थियौँ यस क्षेत्रमा । प्रा. केदार न्यौपाने, डा.
तुलसी भट्टराई र र डा. कुलप्रसादले उनको व्यक्तित्वबारे धेरै कुरा प्रकाश
पारेका थिए । ज्ञानुवाकरका गजल सुनेर श्रोतादीर्घा निकै आनन्द लिइरहेको
थियो । चार बजेतिर कार्यक्रम सकेर हामीहरू नेपालथोकहुँदै कुशेश्वर महादेव
दर्शन पर्न पुग्यौं
। बेलुकी
साढे सात बजेतिर मात्र फर्किएर उनै दीपक श्रेष्ठकी आमाको न्यानो
आत्मीयतासँग भोजन ग¥यौँ । बहिनी नुनुले सोधीसोधी भोजन परिकार थपेर कृतार्थ
बनाएकी थिइन् ।
नेपालको
प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका बीज पुरुष कृष्णप्रसाद कोइराला अर्थात् पिताजी
कृष्णप्रसाद र जनजागरणका अग्रणी कवि धरणीधरको— जन्मस्थल ‘दुम्जा’ गाउँ
पुग्ने अवसर प्राप्त भयो यसपटक । जीवनचन्द्र कोइरालाको प्रेरणा र दीपक
श्रेष्ठको अगुवाइमा पुग्न सकियो ।
अर्को दिन
बिहानै दुम्जा गाउँ पुग्यौँ । कुशेश्वर उच्च माविको भेटघाटपछि हामीहरू
कृष्णप्रसादको जन्मस्थलमा पुग्यौँ । नेपालका— राममोहन राय मानिने
कृष्णप्रसाद कोइरालाको जन्मचाहिँ वर्तमान सिन्धुली जिल्लाको दुम्जा भन्ने
गाउँमा वि.सं. १९३६ मा भएको थियो । उनी १९५२ तिर विराटनगरतर्फ लागेर त्यहीँ
आफ्नो कर्मथलो थिए ।
बी.पी
कोइरालाले उल्लेख गरेअनुसार लमजुङ कोइराला फाँटका कुनै एकजना ब्राह्मण
मकवानपुरका सेन राजाकहाँ पुगेर जागिरे भएका थिए । तिनैका सन्तान दामोदर
भन्नेले काजी दर्जा पाए । पछि यिनैले राजा राघवसेनबाट दुम्जा क्षेत्र
बिर्ता पाएर त्यसतर्फ लागे ।
दामोदरका
वंशका— आठौँ पुस्तामा कृष्णप्रसाद जन्मिए । सातौँ पुस्ताका नन्दिकेश्वर र
राज्यलक्ष्मीका कान्छा छोराका रुपमा जन्मिएका कृष्णप्रसादका तीन भाइ
छोराहरू मातृका, विश्वेश्वर र गिरिजा नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको
इतिहास निर्माणसँगै प्रधानमन्त्रीसमेत भए ।
नेपाली
साहित्यकारमध्ये– युगउद्बोधक र चेतनाजागरणका कवि धरणीधर पनि दामोदरकै
सन्तान थिए । त्यस्तै दुम्जाका कोइरालाहरू नेपालका कहलाएका परिवारभित्र
पर्दछन् । आज पनि कोइराला थरको छुट्टै पहिचान बनेको छ ।
त्यसो त
राजा राघवसेनबाटै सिन्धुलीको ‘हैबार’ भन्ने क्षेत्र बिर्ता पाएको अर्को
कोइराला वंशपरम्परा पनि धेरै फस्टाएको छ । हैवारे कोइरालाहरू पण्डित्य र
ज्योतिष परम्परामा अग्रणी रहँदैआएको कुरा हैवारे कोइराला जीवनचन्द्रबाट
थाहा पाइएको हो । त्यहीँका कुलचन्द्र कोइराला नेपालका– पुरातात्विक
सांस्कृतिक, साहित्यिक एवं राजनीतिक क्षेत्रका विशिष्ट अध्येता एवं स्रष्टा
हुन् । उनका दुई दर्जनभन्दा बढी कृतिहरू छन् ।
दुम्जाली
कोइरालाहरू भने प्रारम्भदेखि नै जागिर र राजनीतिक क्षेत्रमा लाग्दैआएका
कारण आज पनि प्राय ः सबै यसै क्षेत्रमा संलग्न छन् भन्ने कुरा बीपीको
आत्मवृत्तान्तबाट थाहा लागेको हो ।
हुन पनि
दुम्जाका कोइरालाहरू प्राय ः राजनीति र कूटनीतिक क्षेत्रमा चर्चित हुँदै
आएका छन् । मोहन कोइराला र शंकर कोइराला जस्ता ठूला कवि, लेखक, स्रष्टा पनि
भएका छन् । सरोज कोइरालाको पुख्र्यौली पनि त्यहीँ हो । धरणीधरजस्ता ठूला
कविको घर अझै सुरक्षित रहेछ । विपिन कोइरालाको घर पनि छँदैछ ।
बीपीमार्ग धुलिखेल चोकबाट छुटिन्छ ।
बीपीमार्ग धुलिखेल चोकबाट छुटिन्छ ।
जुन मार्ग–
काभ्रेभन्ज्याङ्, भकुण्डे नेपालथोक, खुर्कोट, रातामाटा, खनियाखर्क,
सिन्धुली गढी हुँदै बर्दिवासमा पुगेर पूर्वपश्चिम राजमार्गसम्म जोडिएको छ ।
यो मार्ग त्यतिबेला नेपाल थोकसम्म मात्र निर्माण पुरा भएको थियो । योजना
अधुरै रहेकोले । पूरा हुने आसमा त्यस क्षेत्रका बासिन्दा पर्खिरहेका थिए ।
पिताजीको दुम्जा गाउँ बाटो, बिजुली र सञ्चारबाट त्यतिबेलासम्म पनि मुक्त
थियो ।
यो मार्ग
२०१६ मा नै प्रस्तावित भएर निर्माण थालिएको थियो । पूर्व जोड्ने सबैभन्दा
छोटो बाटो । दाउन्ने पारिपट्टिसम्म जीप चल्ने भइसकेको थियो । आज पनि पुरानो
बाटोको चिन्ह् छँदैछ ।
“बीपीले
आफ्नो पुख्र्यौली जोड्ने बाटो खनाउन लगाएको हो भनेर त्यसबेला हल्ला पनि
चलाएका थिए । यो बाटो बनायो भने कांग्रेस बढ्छ । कांग्रेसी बाटो बन्न
दिनुहुँदैन भनेर यतैतिरका केही भारदारले विरोध गरेका कारण पनि रोकियो ।
केही वर्षअघिसम्म एउटा डोजरका पार्टपुर्जाहरू छरपस्ट यही भित्तामा लडेको
भेटिन्थ्यो ।”
कृष्णप्रसादको
आदर्श, मूल्य र मान्यता भनेकै प्रजातन्त्र हो । उनका आत्माको पुकार, यस
माटोको पुकार यही नै हो । करीव नौ दशकअघि पिताजीले चन्द्र शमशेरलाई पठाएका
चिथ्रा भोटा, घेरामात्रको टोपी र लहरे लगौटी–को सन्देशले अझै पूर्णता पाएको
छैन । अर्थात् नेपाली जनजीवनबाट दुःख दारिद्र्य हट्न सकेको छैन ।
उत्साह,
साहस, संघर्ष, धैर्य र क्रियाशीलताका पर्याय कृष्णप्रसादमा उद्बोधन र
चेतनाजागरण मुख्य अभीष्ट थियो । अनि समयको सदुपयोग, सत्यवादिता,
मितव्ययिता, इमानदारिता, मधुरवचन र दीनदुःखीको सेवा–मुख्य उद्देश्य र
जीवनको सार्थकता मानेर राष्ट्रको निम्ति आफूलाई समर्पित गर्ने पिताजी
कृष्णप्रसादको जन्मथलो घडेरी क्षेत्र भनिएको ठाउँबाट एक मुठी माटो बोकेर
हामी ओरालो झ¥यौँ ।
एक डल्लो
माटो तात्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसादका हातमा पनि राखिदिएको थिएँ ।
धरेन डाँडाको ओरालो झरिसकेर नेपालथोक बजार आइपुग्यौं । त्यहाँ खाना खाएर
केही बेर कुशेश्वर महादेव र रोसीले बनाएको विशाल बगर फाँट हेर्दै विश्राम
ग¥यौँ ।
केहीबेर
विश्रामपछि माइक्रोबसमा बस्यौँ । अघिल्लो दिन जाँदाका हामी चार जना
फर्किँदा तीनजना थियौँ । बालुवाबाट माथि धेरै टाढा देखिने दुम्जा डाँडो
देखेर त्यता नजाने सुर कसेका ज्ञानुवाकार हिँडाइको डरले बिहानै काठमाडौं
फर्किसकेको थिए । अनि हामी तीनजना चाहिँ कोइराला खानी दुम्जा पुगेर मात्र
फर्किने विचारले उकालो चढेका थियौँ ।
विमल भाइ—
विमल पौडेल । दुम्जा— कुशेश्वर माविका शिक्षक विश्वनाथ पौडेलका छोरा ।
काठमाडौँमा बसेर पढ्दैरहेछन्– उनी । विमल भाइले बानेश्वरसम्म साथ दिए ।
यसरी हामीले यो यात्रा पूरा गरेका थियौँ ।
अर्थात्— धरणीधरको जन्मजयन्ती मनाउन जाने क्रममा पिताजी कृष्णप्रसादको जन्मस्थल पुगेर फर्केका थियौँ ।
धरणीधर र कृष्णप्रसादलाई उनकै थलोमा सम्झँदा
Reviewed by Nepalthok
on
5:52 AM
Rating:
No comments: