धार्मिक एवं पर्यटकीय केन्द्रः कुशेश्वर महादेव

दीपक विहीन
काठमाडौँको हनुमानढोकाबाट १८ कोश पूर्वमा धार्मिक एवं साँस्कृतिक र पर्यटकीय दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण मनोरम आदिलिङ्ग कुशेश्वर महादेव मन्दिर रहेको छ । तथापि प्रचार एवं सम्बन्धित निकायको बेवास्ताका कारण सो स्थान ओलमै परेको छ । निर्माणधिन बनेपा-सिन्धुली-बर्दिबास बीपी राजमार्ग सोही स्थानहुँदै गएकाले पर्यटकीयस्थलको रुपमा विकसित हुँदैगएको कुशेश्वर महादेवका बारे हिमवतखण्डमा विस्तृत व्याख्या गरिएको पाइन्छ । हिमवतखण्डमा सो क्षेत्रको वर्णन गरिएको आधारमा पनि कुशेश्वर महादेव क्षेत्रलाई एउटा महान् तीर्थस्थल धार्मिक आस्थाको केन्द्र र साँस्कृतिक धरोहरको रुपमा लिनसकिन्छ । भोटेकोशी इन्द्रावती सुनकोशी चौंरीखोलालगायत असंख्य हिमाली पहाडी खोला छाँगाछहरा समेटेर पूर्व बगेकी पवित्र सुवर्णकौशिकी अर्थात् सुनकोसीमा मिसिन पुगेकी रोशीखोला लीलावती रोहमती को दोभानमा पवित्र कुशेश्वर मन्दिर रहेको छ । काठमाडौँबाट ८३ किलोमिटरको दूरीमा रहेको दुम्जा फाँट रामेछाप काभ्रे र सिन्धुली जिल्लाको संगमस्थल पनि हो । उक्त फाँट अन्न भण्डारको रुपमा पनि चिनिन्छ । सिन्धुली जिल्लाको कुशेश्वर दुम्जा गाउँ विकास समितिको वडा नं. २ र ४ मा पर्ने नेपालथोक उपत्यकामा आदिलिङ्ग कुशेश्वर महादेवको अलावा दुर्गाघाट विश्वामित्र ऋषिले तपस्या गरेको विश्वामित्र गुफा प्रसिद्ध खैरेनीघाट मनोरम गजुलीदहलगायत ऐतिहासिक एवं धार्मिक स्थलहरु रहेको छ । साहित्यकार शंकर कोइरालाले आपुनो प्रसिद्ध सामाजिक उपन्यास खैरेनीघाटमा यसै क्षेत्रको मेलापर्व सामाजिक परिवेश जातिको रहनसहनलाई समेट्नुभएको छ । हिमवत्खण्डमा वर्णित ६४ लिङ्गहरुमध्ये सबैभन्दा पहिला दर्शन गर्नुपर्ने आदिलिङ्ग कुशेश्वर भएको बुद्धिजीवी एवं समाजसेवी अर्जुनकुमार खड्का बताउनुहुन्छ । हिमवत्खण्डका अनुसार ब्रम्हाजीले विश्वसृष्टिको लागि तपस्या गर्दा उत्पन्न भएको लिङ्ग भएकाले यसलाई आदिलिङ्ग भनिएको हो । बुद्धिजीवी एवं समाजसेवी खड्का आदिलिङ्ग कुशेश्वर एक परिचयु पुस्तकमा लेख्नुहुन्छ-शुम्भ-निशुम्भ नाम गरेका दैत्यले पनि यस क्षेत्रमा धेरैकाल तपस्या गरेर शिवजीको बरदान पाई त्रिलोक विजय गरेको तथ्य पनि हिमवत्खण्डबाट उद्घाटित हुन्छ । शुम्भ-निशुम्भद्वारा पराजित भएका देवताहरुले ब्रम्हाजीसमेत भएर कुशेश्वर आदिलिङ्गको समीपमा आई देवीको आराधना गर्दा स्वयं अष्टादश भुजा जलदेवी प्रकट भई देवताहरुको दुःख हरण गर्ने आश्वासन दिइएको र राक्षसहरुको वध गरी देवताहरुको उद्धार गरेको पनि हिमवत्खण्डमा उल्लेख छ । त्यसैले दुर्गा तीर्थको रुपमा पनि कुशेश्वर क्षेत्रलाई महत्वपूर्ण मानिन्छ । स्थानीय वासिन्दाहरु कुशेश्वर महादेवलाई धार्मिक आस्थाको केन्द्रविन्दुका रुपमा लिन्छन् । हिमवत्खण्ड उप-पुराणमा कुशेश्वर महादेव उत्पत्तिका बारे विभिन्न व्याख्या गरिए पनि कुशेश्वर महादेवको उत्पत्तिका बारे स्थानीय भक्तजनहरुमा विभिन्न किम्बदन्ती पाइन्छ । अलिखित तर जनश्रुतिका रुपमा यस्ता जनविश्वास र किम्बदन्तीहरु पुस्तामा सर्दैआएको पाइन्छ ।
परापुर्व कालमा एउटा व्याधा वनमा शिकारको खोजी गर्दागर्दै रातपरेपछि बाघ सीहलगायत वन्यजन्तुको डरले बेलको बोटमा चढ्न पुगेछ । बस्न सजिलो बनाउँने क्रममा बेलको हाँगा भाँचिएर ढुङ्गामाथि झरेछ । वन्यजन्तुको आवाज र रुखबाट खसिने डरले त्यो व्याधा रातभर सुत्न सकेन छ । वेलको फेदमा कुशेश्वर महादेवको मूर्ति रहेको त्यस व्याधालाई थाहा थिएन संयोगवस त्यो दिन शिवरात्री परेकोले बेलापत्रको अर्पण पुन्यले गर्दा उनलाई कुशेश्वरनाथबाट दर्शन मिलेछ । दर्शनको पुन्यबाट व्याधाको अज्ञान र दुव्र्यसन हट्न पुग्छ । शिकारी शिवको भक्त बन्न पुग्छ । सोही शिवभक्तले जङ्गगल फाँडी मन्दिर बनाएर प्रचार-प्रसार र नित्यपूजा गर्नथाल्यो भन्ने जनश्रुति जनमानसमा रोचक कथा भएर अझै रहेको छ ।
काठमाडौं जाने-आउने पूर्वका अधिकांश बटुवाहरु दुम्जाहुँदै हिँड्ने गर्थे । बटुवाहरु बास बस्ने क्रममा बेलको बोट मुनी बसेछन् । एउटा गाडिएको ढुङ्गो भएको ठाउँमा दुईवटा अरु ढुंगा राखेर चम्का बनाई भात पकाउन थालेछन् । भात पकाइरहेको बेला गाडिएको ढुङ्गो हल्लिएर भात पोखिएछ । बटुवाले रिसाएर पन्युले चम्कामा हिर्काउँदा चम्का चोइटिएर रगत बगेछ । त्यसपछि बटुवाले महादेव पो रहेछन् भनी पूजा थालेको िकंबदन्ती छ ।
परापूर्व कालमा सो क्षेत्रमा कुशको घारी थियो । महादेवको आश्रय रहेको सो क्षेत्रको जङ्गलमा गोठालाहरुले गाई चराउने गर्थे । एक जना किसानको कैली गाईले फाँचो ठूलो हुँदाहुँदै पनि दूध नदिएपछि कैली गाईको दुध कसले खान्छ भनेर जङ्गलमा गाईको चियो गर्न गएछन् । गाई जङ्गलमा जानासाथै कुश घारीमा दौडिएर गई चारै थुनबाट दूधको धारा झारिरहेकी गोठालाले देखे । त्यसपछि गोठालाहरु मिलेर त्यो ठाउँमा खनेर हेर्दा शिवलिङ्ग फेला पारेको िकंबदन्ती पनि छ ।
शिवलिङ्गको माथिल्लो भागमा केही काटिएको तथ्यलाई आधार बनाइएका िकंबदन्ती पनि सुन्न पाइन्छ । तर इतिहासकारहरुका भनाईनै बढी प्रामाणिक मान्न सकिन्छ । इतिहासकारहरुका अनुसार आजभन्दा छ सय वर्षअघि एक जना मुस्लीम ुसमसुद्दिनु भन्नेले नेपाल प्रवेश गरी हिन्दू मन्दिरहरु भत्काएका थिए । त्यही क्रममा सुनकोसीको बाटो भएर आउँदा दुम्जामा रहेको कुशेश्वर महादेवको लिङ्गलाई तरवारले काटेका हुन् ।
कुशेश्वर उत्पत्तिलाई किम्बदन्तीहरुले विभिन्न प्रकारले व्याख्या गरेको पाइन्छ । तर हिमवत्खण्डको अ.८९ श्लोक ६० कथनअनुसार ब्रम्हाले विश्व श्रृष्टिका लागि तपस्या गर्दा उत्पन्न िलंगनै आदििलंङ्ग हो । हिमवतखण्डअनुसार दुम्जा बेसीस्थित सुनकोशी र रोसीको सङ्गमलाई दुर्गातीर्थ भनिन्छ । आदिलिङ्ग कुशेश्वरनाथको पूजा दर्शन र हवन गरेमा तथा पितृहरुको श्राद्ध गरे २१ पुस्तादेखिको सबै पापबाट मुक्त भइन्छ भन्ने हिमवतखण्डमा लेखिएको छ । कौशिकीको स्नानपछि कुशेश्वरको सेवा अर्चनाबाट कुष्टरोग निको भई विरुपाक्ष पशुपतिनाथको दर्शनार्थ गएको हिमवत्खण्डमा उल्लेख छ ।ब्रम्हर्षि विश्वामित्रको गुफा अद्यपि कुशेश्वर क्षेत्रमा देखिन्छ । सुनकोसीको किनारैमा विश्वामित्रले तपस्या गरिएको भनिएको गुफा छ । नेपाल सम्वत् ८९१ मा भक्तपुरे राजा जगज्जय मल्लले कुशेश्वरनाथको भक्तिभावले राज्य िसंहासन पाएको कथन पाइन्छ । राजा भएपछि जगज्जय मल्लले कुशेश्वर महादेव मन्दिरमा पूजा चलाउन दण्डी बाबामार्फत् झाँगाझोली खहरेको ५६० मुरी खेत सिमले बुँ र फलपुूल बारीको व्यवस्था गरिदिएको इतिहासमा उल्लेख छ । राजा जगज्जयले झगझोली सन्यासी गाउँको बारी र पाखोसमेत गुठी राखी ताम्रपत्रसमेत गरी दिई सो ताम्रपत्र बमोजिमको गुठी कमाई नीत्यपूजा चलाउन गिरी खानदानका बाजे बलभद्र गिरीलाई जिम्मा लगाई दिएका थिए । विक्रम सम्वत् १८६२ मा ५०० मुरी खेत रेकर्ड भयो । वि।स। १९१३ मा २२० मुरी खेत सुनकोसीले बगायो । भूमिसुधारको समयमा फलपुूल बारी वलभद्र गिरीका सन्तानले आफ्नो नाममा दर्ता गरे । अहिले झाँगाझोली गुठीखेत १४० मुरी बाँकी रहेकोमा हाल नदीकटानबाट खेत २२० मुरीमध्ये केही खेती भइरहेको छ । कुशेश्वर महादेवस्थान संरक्षण समितिका अध्यक्ष पुण्यप्रसाद कोइरालाका अनुसार झांगझोलीका २१ मोहीले सात वर्षदेखि कुत तिरेका छैनन् । कुशेश्वर महादेवको नाममा झांगझोलीका ११ रोपनी ६ आना बारी पिठौलीडाँडा आवाद रहेको छ भने करिव २० रोपनी खेत रहेको छ । यसबाहेक भक्तपुरका मल्ल राजाले ढुङ्गाको खम्बामाथि ढुङ्गाकै वसाहा राखी कुशेश्वर महादेवस्थानमा अर्पण गरेका थिए । उनले चाँदीका मुकुट र गहना चढाएका थिए । यो इतिहास शिलालेख शिलापत्रमा देखिन्छ । यसरी तिनै राजाले मन्दिरको वरिपरी गिर्जा क्याम्पा र सानो धर्मशाला पनि बनाएका थिए । वि।स। १८३६ मा शाहवंशीय श्री ५ राजेन्द्र लक्ष्मी देवी शाहले ुश्री कुशेश्वर नाथमा दुमजेश्वरीु अङ्कित चाँदीको बेलपत्र र धुतुरा पुण्यको माला पनि चढाएको शिलालेखमा उल्लेख छ ।श्री ५ पृथ्वीवीर विक्रमकी बुबुधाई दुम्जाकी विर्तावाला जनककुमारीले वि।स। १९४५ मा रुद्राक्षको माला जडिएको चाँदीको ठूलो चढुवा तामाको जलहरी चढाई एउटा धर्मशाला बनाइन् । त्यसैगरी वि।स। १९९६ मा श्री १०८ परहंस बाबा गोपाल दास तीर्थाटन गर्दै कुशेश्वर महादेवस्थान दुम्जा आइपुग्नुभयो । उहाँले वेवारिसे अवस्थामा रहेको झाँगाझोलीको गुठी सुधार गरी दुम्जामानै ६० मुरी खेत गुठीको व्यवस्था गर्नुभएको थियो । मन्दिरको जिर्णोद्धार यज्ञशालाको निर्माण बगैचाको व्यवस्था पूजारी र बगैचा सुसारेको बन्दोबस्त गरीदिनु भयो । उहाँले नै शिवलिङ्ग मुनि ढंुगाका खापैखाप लागेको जलहरी भएको कुरा मन्दिरको जिर्णोद्धारको समयमा पत्ता लगाउनुभयो । भिक्षाटन गरेर एउटा यज्ञशाला शिव सरस्वती मन्दिर वटुक भैरवको तीन पाखे पर्खाल बनाई दिनुभयो । त्यसपछि रुद्र महायज्ञ गराई आफ्ना चेलानारायण दाशलाई मठ जिम्मा लगाई वि।स। २०१८ मा समाधिस्थ हुनुभयो ।आजभन्दा लगभग चार सय वर्षअघि दुम्जामा बसोवास गर्ने दगु डंगोल परिवारको कुल देवता कुशेश्वर महादेव भएकोले पनि दुम्जा वसोवासको हिसावले पुरानो वस्ती हो भन्ने थाहा लाग्छ । राजा महेन्द्र मल्लको पालामा दुम्जाबाट काठमाडौँ ि´काई पशुपतिलगायत गुठीका जग्गा नाप्न लगाएपछि नै उनीहरुलाई डंगोल भन्न थालिएको इतिहासमा उल्लेख छ । त्यसपछि काठमाडौँमा नै मौजा दिएर राखिएका डंगोलहरुले टेकू मतुलीमा कुशेश्वर महादेव मन्दिरको स्थापना गरी पूजाआजा गर्दैआएका छन् । उनीहरुले कुशेश्वर महादेवलाई कूल देवताका रुपमा मान्दैआएका छन् । डंगोलहरुले कुशेश्वर महादेवस्थान दुम्जा को विकासमा चासो पनि राख्दै आएका छन् । कुशेश्वर क्षेत्र सम्पदा संरक्षण प्रतिष्ठान २०५७ को गठन गरी डंगोलहरु कुशेश्वर महादेव दुम्जा को विकासमा गुरुयोजना बनाएर लागेका छन् । काठमाडौंमा रहेका दुम्जालीहरुको सहयोगमा मन्दिरमा सौर्य ऊर्जाको पनि व्यवस्था गरिएको छ ।यो महान् धार्मिकस्थलमा शिवरात्री वालाचतुर्दशी तीज ठूलो एकादशी रामनवमी कृष्ण जन्माष्टमी र पौषे श्राद्ध तर्पणमा हजारौं भक्तजन नरनारीहरुको ईश्वर दर्शनादिका लागि मेला लाग्छ ।सो क्षेत्रमा काठमाडौँ बनेपा धुलिखेल पनौति साँखुलगायत ठाउँबाट भक्तजनहरु जाने क्रम बढेको छ । घुमघाम अध्ययन भ्रमण धार्मिक आस्था पिकनिकलगायत उद्देश्यले कुशेश्वर महादेव क्षेत्र नेपालथोक गजुलीदह आँपघारी पुग्नेहरुको सुविधाका लागि होटल र लजहरुको समेत व्यवस्था भएको पाइन्छ । दोलालघाटबाट सुनकोसीमा जलयात्राको मजा लिँदै पनि कुशेश्वर महादेवस्थान पुग्न सकिन्छ । आन्तरिक पर्यटनको हिसावले पनि महत्वपूर्ण रहेको दुम्जा यात्राका क्रममा माछा पारखीका लागि सुनकोसीका रसिला माछाको स्वादले लोभ्याउनेनै छ ।